SŁOWNIK TERMINÓW

 

1. Absyda (lub apsyda) - w architekturze pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione addytywnie do bryły kościoła i otwarte do jego wnętrza. Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu lub westwerk.

 

2. Admisja – dopuszczenie

 

3. Advocatus – wójt (niem. Vogt) w okresie lokacji miast dziedziczny urzędnik, stojący na czele miasta lub osady miejskiej lokowanej na prawie niemieckim. Był on lennikiem pana miasta i miał liczne i dochodowe przywileje : 1/6 czynszów; 1/3 kar sądownych; liczne parcele w mieście; zasiadał w ławie miejskiej; prawo posiadania jatek.

 

4. Aedicula, edykuła – termin architektoniczny o kilku podobnych znaczeniach:

• miniaturowa kapliczka lub świątyńka o charakterze wotywnym albo motyw dekoracyjny w tym kształcie umieszczany w tympanonie, portalu lub jako sterczyna w attyce,

• nisza w ścianie budynku mieszkalnego przeznaczona na posąg boga lub przodka.

 

5. Allodium - funkcjonująca w średniowiecznym systemie prawa feudalnego forma własności nieruchomości. Była to ziemia stanowiąca nieograniczoną własność, wolną od zobowiązań i ciężarów feudalnych, czym różniła się od lenna. Nazywana również własnością bezwarunkową oraz własnością dziedziczną. W czasach nowożytnych termin już archaiczny, oznaczał chyba ziemię wolną od podatków.

 

6. Altaria – (łac. altaria – ołtarz) fundacja dla duchownego, który zobowiązany był do odprawiania określonej ilości mszy w intencji wskazanej przez fundatora (mógł nim być np. dziedzic miasta lub bractwo cechowe).

 

7. Antepedium (również antependium, frontale) - bogato zdobione zakrycie lub zasłona mensy ołtarza chrześcijańskiego. We wczesnym średniowieczu często obiegało mensę ze wszystkich stron, od XI wieku zakrywa jedynie jej przednią część. Może być wykonana ze złota i srebra, haftowanych tkanin, drewna lub wytłaczanej skóry. Nazwa pochodzi z łacińskiego ante pedes – przed stopami.

 

8. Archidiakon (gr. arche - pierwszeństwo) – urząd kościelny, który pojawił się pod tą nazwą około IV wieku. Z czasem archidiakon stał się zastępcą biskupa do spraw administracji i dyscypliny. Poczynając od XIII wieku biskupi zaczęli ograniczać uszczuplające ich władzę, kompetencje archidiakonów. W tym celu wprowadzono między innymi urząd oficjała (wikariusz in spiritualibus) jako odwoływanego zastępcy biskupa do spraw administracyjnych. Ostatecznie sobór trydencki odebrał archidiakonom w XVI wieku większość ich uprawnień, chociaż sam podział na archidiakonaty przetrwał dużo dłużej. Archidiakon stał się tytułem honorowym, prałaturą w kapitule kolegiackiej lub katedralnej.

 

9. Arenda, arendarz - dawn. dzierżawca; [lub:] karczmarz, szynkarz, łac. arendare 'dzierżawić'

 

10. Bandolet, bandolier (fr. bandelette –o paseczek; listewka, od bande – opaska, obręcz):

• dawn. szeroki pas skórzany przewieszony przez lewe ramię żołnierza, podtrzymujący broń palną albo ładownicę.
• lekki muszkiet dragonów poł. w XVIII w.

 

 

11. Babtisterium, baptysterium (łac. baptisterium, basen kąpielowy):

• chrzcielnica

• archit. część kościoła, kaplica, często osobny budynek, przeznaczony do obrzędu chrztu.

 

12. Bazylika - w architekturze typ kościoła wielonawowego (niezależnie od pełnionych funkcji kanonicznych), z nawą główną wyższą od naw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych (w odróżnieniu od kościoła halowego). Kościół z nawą główną bez okien, to pseudobazylika.

 

13. Benedykacja – poświęcenie kościoła

 

14. Blenda (niem. Blende, ślepe okno, ślepa wnęka) – płytka wnęka w ścianie, o wykroju arkady lub okna, stosowana przede wszystkim w celach estetycznych, rzadziej do odciążenia ściany. Charakterystyczna dla architektury gotyckiej, często stosowana jako dekoracja szczytów, mogła być tynkowana na biało lub wypełniona malowanym maswerkiem imitującym laskowania okien.

 

15. Bractwo Pięciu Ran Chrystusa – związek religijny założonych celem podniesienia kultu religijnego, pełnienia dzieł miłosierdzia oraz uczczenia tajemnic wiary świętej. W Polsce pierwsze bractwo założyli prawdopodobnie oo. Benedyktyni w Lubiniu (XII w.). W roku 1437 papież Klemens VI specjalną bullą nadał mu odpusty za spełnianie niektórych czynności religijnych. Z bulli tej dowiadujemy się, że głównym celem tego bractwa jest szerzenie kultu Najświętszego Sakramentu. Bracia mają brać udział w procesjach kościelnych, uroczystych mszach towarzyszyć kapłanowi do chorego, troszczyć się o parametry kościelne. Zlecono im także pieczę nad biednymi i chorymi w parafii. Ponowny rozwój tego bractwa zauważamy w okresie Kontrreformacji, w związku z pogłębieniem życia religijnego w ogóle. Biskupi patronują ruchowi powstawania bractw, które powstają prawie przy każdym kościele.

 

 

16. Bulla – list lub dokument papieski. Wyraz bulla pochodzi z łaciny, w której oznacza niewielkie rzeczy okrągłe: bańkę powietrza na wodzie, klamkę drzwi, guzik do zapinania pasa, medalion z amuletem. Stąd bullą nazwano okrągłą złotą lub ołowianą pieczęć urzędu papieskiego z podobiznami świętych Piotra i Pawła z jednej strony i imieniem papieża na odwrocie, zawieszaną na sznurkach jedwabnych. Z czasem zaczęto tak nazywać każdy dokument papieski opatrzony tą pieczęcią. Bulle pisane były ozdobną łaciną na grubym pergaminie. Od XV wieku mianem tym określano ważniejsze dokumenty papieskie, a więc np. decyzje kanonizacyjne i dyspensy. Decyzje o mniejszej wadze zamieszczano w tak zwanym papieskim breve.

 

17. Chorus maior – nawa główna

 

18. Chorus minor – prezbiterium

 

19. Chorus musykalis – chór muzyczny.

 

20. Ciborium, cyborium:

• architektoniczna obudowa ołtarza głównego (rzadziej ołtarza bocznego, grobu świętego, chrzcielnicy czy relikwiarza), symbolizująca grób Chrystusa w Jerozolimie, zbudowana z drewna lub kamienia, zwykle w formie baldachimu wspartego na 4 kolumnach, stosowana od wczesnego chrześcijaństwa.

• ozdobna puszka z przykrywką służąca do przechowywania hostii.

 

21. Augsburskie wyznanie wiary, Konfesja augsburska, Confessio Augustana (CA), zbiór głównych zasad doktrynalnych reformacji ułożony i spisany po łacinie przez Filipa Melanchtona, autoryzowany przez Marcina Lutra, przedstawiony 1530 na sejmie w Augsburgu, doręczony też cesarzowi Karolowi V. Podstawa doktrynalna Kościoła ewangelicko-augsburskiego.

 

22. Consul – łac. vice – burmistrz lub rajca

 

23. Cześnik – szlachecki tytuł honorowy nawiązujący do dawnych funkcji na dworze książęcym – podawania czary księciu przy stole i opieki nad winiarnią książęcą; to samo co podczaszy (łac. pincerna).

 

24. Diecezja – terytorium kościelne dzielące się na dekanaty i parafie, którym zarządza biskup przy pomocy kurii diecezjalnej, łac. dioecesis – okręg administracyjny.

 

25. Ekonom kościelny, łac., vitricus, inaczej provisor

 

26. Empora (niem. Empore), chór muzyczny – element występujący najczęściej w kościele, rodzaj trybuny. Galeria wsparta na kolumnach lub filarach, otwarta do wnętrza kościoła. Umieszczona nad nawami bocznymi - tworząca osobne pomieszczenie dla np. kobiet, zakonników. Umieszczona nad kruchtą lub pomiędzy nawą a prezbiterium – przeznaczona na ogół dla śpiewaków i instrumentów muzycznych (najczęściej są to organy). Empora może okalać też cały kościół. W budownictwie świeckim budowano empory w salach zamkowych dla chóru i kapeli.

 

27. Epitafium – napis nagrobkowy, płyta lub tablica z napisem ku czci zmarłego, łac. epitaphium - oracja pogrzebowa

 

28. Erygować – wznieść, założyć, ufundować, łac. erigere – wznosić

 

29. Famatus - tytuł przysługujący średniozamożnym mieszczanom, łac. famatus – ‘sławetny.’

 

30. Fara – dawniej kościół parafialny, nm. pfarre – probostwo, parafia, plebania

 

31. Ferton – inaczej wiardunek, moneta wartości 12 groszy, ćwierć grzywny

 

32. Fronton, przyczółek – w architekturze klasycznej był to niski trójkątny szczyt nad portykiem, który ograniczały krawędzie boczne dachu dwuspadowego. Wewnętrzne pole frontonu, gładkie lub wypełnione dekoracją rzeźbiarską, nosi nazwę tympanonu. Jest to również podobny element umieszczony nad drzwiami, oknami, itd.

 

33. Fryz arkadowy – poziomy, ozdobny pas, składający się z szeregu małych arkad, biegnący pod okapem elewacji frontowej.

 

34. Generosus – łac. szlachetnie urodzony

 

35. Glosa – gr. glóssa, ‘język’, przypis odnoszący się do poszczególnych słów lub fragmentów tekstu, wprowadzany przez autora tekstu lub czytelnika na marginesie.

 

36. Hodegetria (z gr. hodos - droga, wskazująca drogę, przewodniczka), jest jedną z najbardziej popularnych typów ikonograficznym Bogurodzicy. W tradycji Kościoła prawosławnego autorstwo ikony typu Hodegetria przypisuje się św. Łukaszowi Ewangeliście. Ikona przedstawia frontalnie Matkę Bożą trzymającą na lewym ręku Chrystusa. Emmanuel prawą rękę wznosi w geście błogosławieństwa, natomiast w lewej ręce trzyma zwój - Ewangelię - symbol wiedzy, mądrości, nauczania. Majestatyczna Matka Boża prawą dłonią wskazuje Zbawiciela. Kolor szat Matki Bożej jest lustrzanym odbiciem koloru szat Chrystusa. Bogurodzica jest przedstawiona w błękitnej sukience, która jest okryta purpurowym maforionem (długi szal okrywający całą postać). Maforion na głowie oraz ramionach Bogurodzicy ozdobiony jest trzema gwiazdami (symbol nieustającego dziewictwa Bogurodzicy). Takie zestawienie kolorów szat Matki Bożej symbolizuje tajemnicę dziewictwa i macierzyństwa Bogurodzicy, która jako ziemska kobieta zrodziła Boga, dzięki czemu posiada królewską godność.

 

37. Homilia jest to rodzaj kazania, którego treść oparto na wybranych czytaniach liturgicznych. Jest nierozłączna z liturgią Mszy Świętej. Jej celem jest objaśnianie wybranego na dany dzień fragmentu Pisma Świętego w kontekście okresu liturgicznego, całego Zbawienia, sytuacji społecznej i politycznej. Homilia często zawiera wskazówki moralne dotyczące życia. Może przybierać także formę dialogu z wiernymi. W Kościele katolickim homilię w czasie Mszy Świętej może wygłaszać tylko wyświęcony duchowny.

 

38. Honestus – łac. zacny, czcigodny, uczciwy

 

39. Horror vacui (z łac. lęk przed pustką) tendencja przejawiająca się w tworzeniu dekoracji zapełniających całą powierzchnię obiektu, bez pozostawiania pustego tła. Spotykana w sztuce wielu kultur, np. u Celtów, Indian czy w sztuce Islamu i baroku (w przeciwieństwie do tzw. amor vacui, tj. umiłowania pustej przestrzeni, obecnego m.in. w sztuce rokoka)

 

40. Illustrissimus – łac. najjaśniejszy

 

41. Indulgentia, odpust - w katolicyzmie jest darowaniem kary doczesnej za popełnione grzechy. Podczas sakramentu pokuty grzechy odpuszczane są co do winy, natomiast pozostaje otwarta kwestia kary, którą grzesznik musi odbyć w czyśćcu. Odpust jest darowaniem takiej kary (odpust zupełny) lub jej zmniejszeniem (odpust cząstkowy).

 

42. Indultus – łac. zezwolenie, łaska; zgoda biskupa na odprawianie mszy w danym miejscu i czasie przez kapłana

 

43. Intercyza – kontrakt, łac. intercisa – rozstrzygnięcie

 

44. Jarmark – nm. Jahrmarkt, kilkudniowy, doroczny targ, na który potrzebne było zezwolenie panującego

 

45. Kandelabr – duży, kilkuramienny świecznik, najczęściej stojący, łac. candelabrum – lichtarz, candela – świeca, candere – świecić

 

46. Kasztelan – łac. castellanus, mieszkający w twierdzy; wcześniej komes grodowy, nazwa kasztelan pojawia się od XII w.) – urzędnik lokalny w średniowiecznej Polsce. Zajmował się administracją gospodarczą (ściąganiem danin na rzecz panującego), obroną i sądownictwem na terenie kasztelanii. Podlegali mu chorąży, wojski, sędzia grodowy i włodarz.

 

47. Kazanie (łac. sermo) gatunek literatury stosowanej, przemowa wygłaszana zwykle przez osobę duchowną wyznania chrześcijańskiego, która ma za zadanie nauczanie i przekazanie treści religijnych. Odmianą gatunkową kazania jest homilia, często błędnie uważana za synonim tego terminu. Do II Soboru Watykańskiego kazania w Kościele katolickim były głoszone z ambony, obecnie - z kazalnicy (ściśle: stołu słowa Bożego).

 

48. Kłoda – [tu:] kładka służąca przechodzeniu przez rzekę wykonana z pnia

 

49. Kolator – patron, fundator kościoła, który miał „prawo prezenty”, tj. przedstawiania biskupowi kandydata na wakujące beneficjum przy kościele, łac. collator – ofiarodawca.

 

50. Kolegiata – nazwa używana dla określenia kościoła nie będącego katedrą, przy którym znajduje się zgromadzenie kanoników, czyli kapituła kolegiacka. Również kościół przeznaczony na modlitwy kolegium księży. Duchowieństwo kolegiaty wyróżnia się spośród pozostałego duchowieństwa danej miejscowości posiadaniem pewnych przywilejów honorowych.

 

51. Konkatedra (współkatedra) – drugi kościół archidiecezji i diecezji, siedziba biskupa (najczęstszym powodem ustanawiania konkatedr są zmiany stolic diecezji.

 

52. Konsystorz - (łac. consistorium – zgromadzenie)

 

• w kościele katolickim: organ doradczy biskupa zajmujący się sprawami administracyjno – sądowniczych (kuria biskupia),

• w kościele ewangelickim najwyższa władza administracyjno – sądowa.

 

53. Ksenodochium – gr. hospicjum dla ubogich.

 

54. Kustosz – łac. custos – stróż, tytuł honorowy kanonika kapituły, zarządzającego majątkiem kapitulnym lub proboszcz kolegiaty, nie będący prepozytem.

 

55. Legat – łac. zapis testamentalny

 

56. Lizena – płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym. Ma znaczenie konstrukcyjne - występuje w miejscu narażonym na działanie rozporu (sił rozpierających) czyli w osiach, w których po stronie pomieszczenia przypadają łuki od sklepień. Lizena różni się od pilastra tym, że nie ma głowicy ani bazy. Układ lizen i rytm podziału pomieszczenia na przęsła zazwyczaj się pokrywa. Lizeny są charakterystyczne dla architektury romańskiej. W okresie wczesnoromańskim (XI - XII w.), w budownictwie z cegły występuje połączenie wąskich lizen prowadzonych przez całą wysokość budynku w połączeniu z arkaturą - tzw. układ lombardzki.

 

57. Układ lombardzki - sposób dekorowania murów zewnętrznych budowli w okresie przedromańskim i wczesnoromańskim poprzez zestawienie pionowych, wąskich lizen poprowadzonych przez całą wysokość ścian oraz łączących je poniżej gzymsu fryzów arkadkowych. Układ często wzbogacano rytmicznie rozmieszczonymi niszami. Lizeny umieszczano przede wszystkim w miejscach przekazywania na ściany obciążeń od sklepień przykrywających wnętrza budowli.

 

58. Loża kolatorska – miejsce zarezerwowane dla rodziny patrona – fundatora świątyni (łac. collator – który znosi, zbiera, zgromadza datki, ofiary, ofiarodawca). Zwykle usytuowana nad zakrystią z oknem do prezbiterium.

 

59. Lukarna - pionowe okienko na dachu doświetlające poddasze. Pojawiło się w architekturze gotyku we Francji. W okresie baroku najbardziej ozdobne, od XIX w. stopniowo pozbawiane detali architektonicznych, stosowane do dnia dzisiejszego, zachowało swoją praktyczną rolę.

 

60. Łan staropolski – zwany włóką, 30 mórg, 17, 955 ha

 

61. Łokieć berliński – miara podstawowa wprowadzona ustawą z dn. 6 maja 1816, obowiązywała w latach 1817 – 1872; 2 i ½ stopy = 0, 6669 m

 

62. Łuk tęczowy – łuk zamykający od góry tęczowy otwór (portal) w ścianie oddzielającej nawę kościoła od prezbiterium. Wyróżniony przez bogate ozdobienie, zmianę w materiale lub w kolorze.

 

63. Mensa – na pamiątkę ostatniej ołtarz chrześcijański jest zawsze stołem. Najważniejszą jego część stanowiła mensa (łac. mensa - stół). Mensa ołtarzowa jest to płyta kamienna wsparta na czterech słupach kamiennych. Pierwotne mensy były drewniane. Dopiero od IV wieku zaczęto budować je z kamienia. W środku mensy, w specjalnym wydrążenie zw. grobem, biskup podczas konsekracji ołtarza zamurowywał metalową puszkę z relikwiami świętych męczenników.

 

64. Meszne – danina pobierana w ziarnie

 

65. Nieszpory (łac., vesperae od vesper - wieczór) - w kościele katolickim przedostatnia część modlitwy brewiarzowej, odmawiana w porze wieczornej. Składają się z hymnu, trzech psalmów poprzedzonych i zakończonych antyfonami, czytania, responsorium oraz kantyku Najświętszej Maryi Panny (Magnificat).

 

 

66. Officium Divinum – z łac. służba boża, boża powinność – termin przyjęty na określenie szeroko pojętej liturgii chrześcijańskiej, używany już we wczesnym średniowieczu. Później określenie stosowane również wobec liturgii godzin.

 

67. Oficjał, (łac. officialis – urzędowy), wikariusz sądowy, w kościele rzymskokatolickim mianowany przez biskupa duchowny wykonujący w zastępstwie i w imieniu biskupa diecezjalnego pełnię jurysdykcji biskupiej w zakresie sądownictwa kościelnego w diecezji; w realizacji tego zadania pomagają mu inni sędziowie mianowani przez biskupa.

 

68. Orantka, orant (łac. orare – modlić się), postać stojąca, przedstawiona w pozie modlitewnej w sztuce wczesnochrześcijańskiej i bizantyjskiej. Symbolizowała dusze zmarłych, znajdujące się w raju.

 

69. Pacyfikał – relikwiarz w kształcie krzyża lub monstrancji, podawany wiernym do ucałowania. W dawniejszych czasach noszony przez biskupów. Podczas sakry biskupiej nakładany na przyszłego biskupa, podczas wizytacji parafialnej podawany biskupowi do ucałowania przy wejściu do świątyni.

 

70. Pasamonik, szmuklerz - słowo pochodzące z języka łacińskiego, od słowa passamentarius. Pasamonik jest to rzemieślnik zajmujący się szmuklerstwem, czyli wyrabiający pasy, galony, frędzle, taśmy przerabiane metalowymi nićmi i inne wyroby pasamoniczne.

 

71. Pilaster – ustawiony przy ścianie (lub w częściowo w nią wtopiony) filar, nieznacznie występujący przed lico ściany. Pełni on zarówno funkcję konstrukcyjną (podpora), jak też dekoracyjną (rozczłonkowuje ścianę).

 

72. Plafon – sufit lub podniebienna część sklepienia ozdobiona malowidłem, sztukaterią, płaskorzeźbą, freskiem itp.

 

73. Płycina:

• cienka deseczka w okładzinach ścian (boazeriach), wypełnienie lub okładzina skrzydła drzwi,

• pole o dowolnym kształcie (najczęściej spotykane są prostokątne) w ścianie, cokole, płaszczyźnie pilastra, często wgłębione, obramowane, gładkie lub wypełnione dekoracją.

 

74. Portatile, portatyl – do momentu poświecenia ołtarzu przez biskupa umieszczano w mensie ołtarzowej małe kamienie ołtarzowe, zw. portatylami. Były to ołtarze przenośne, które miały postać małych, kwadratowych tablic marmurowych, w której biskup podczas jej poświęcenia umieszczał relikwie świętych męczenników.

 

75. Prawo patronatu, jus patronatus – prawo wybrania proboszcza spośród trzech kandydatów przedstawionych przez biskupa, przysługujące tzw. patronowi, który ufundował dany kościół lub utrzymuje go.

 

76. Prawo prezenty – zob. prawo patronatu

 

77. Prepozyt – łac. praepositus, przełożony

 

78. Prezbiterium – część kościoła, w której znajduje się wielki ołtarz (w katedrach i w kościołach klasztornych zwana chórem); gr. presbyteros – starszy, przełożony dawnej chrześcijańskiej gminy kościelnej.

 

79. Proconsul – łac. burmistrz

 

80. Protestantyzm:

• wyznanie chrześcijańskie, wyznanie augsbursko – reformowane, nazwa pochodzi od protestacji książąt Rzeszy na sejmie w Spirze w 1529 r. przeciwko zamiarowi wprowadzenia w życie postanowień edyktu wormackiego przez cesarza Karola V;

• ogólna nazwa wyznań i kościołów powstałych w okresie reformacji;

 

81. Protonotariusze apostolscy (łac. protonotarius) dzielą się na:

• liczbowych (numerowanych – de numero), tworzących Kolegium Protonotariuszy (przysługuje im tytuł Jego Ekscelencji) oraz

• nadliczbowych (supra numerum).

• członkowie obu kategorii zwani są w Polsce infułatami. Protonotariusza apostolskiego mianuje papież na prośbę biskupa. W związku z tym protonotariusz zostaje zaliczony do Familiares Jego Świątobliwości. Jest siedmiu protonotariuszy de numero, a do ich uprawnień należy m.in. stwierdzanie autentyczności podpisu papieża. Infułaci supra numerum są wyłącznie godnością.

 

82. Provisor, prowizor – łac. ‘ten, kto się o coś stara’, [tu:] sprawujący nadzór nad działalnością hospicjum, inaczej ekonom

 

83. Psalmy pokutne – grupa psalmów biblijnych, pochodzących z Księgi Psalmów, które już u zarania chrześcijaństwa używane były w liturgii pokutnej i żałobnej. Już w czasach św. Augustyna z Hippony grupa siedmiu psalmów uważana była za wskazane do wykonywania w okresach pokuty i żałoby. Były to biblijne psalmy 6, 32, 38, 51, 102, 130 oraz 143 (w numeracji Septuaginty odpowiednio 6, 31, 37, 50, 101, 129 oraz 142). Pierwotnie używano nazwy psalm pokutny tylko na określenie Psalmu 51 (łac. Miserere). Recytowano go na zakończenie codziennej modlitwy porannej.

 

84. Rejencja Królewska w Poznaniu (nm. Königlichen Regierung zu Posen) – najwyższa władza administracyjna w Wielkim Księstwie Poznańskim. Siedzibą Rejencji był zamek Przemysława.

 

85. Rendant – kasjer, skarbnik kościelny

 

86. Reverendissimus – łac. czcigodny

 

87. Rezolut, rezolucja, dawn. decyzja, łac. resolutio – rozwiązanie

 

88. Sanctissimum – Najświętszy Sakrament

 

89. Secesja – od łac. secessio – wycofanie się, odstąpienie, to styl w sztuce modernistycznej i kulturze powstały w Wiedniu, panujący od około 1890 do około 1910 roku. We Francji nazywany Art nouveau, w Anglii Arts and Crafts, w Niemczech Jugendstil lub Sezessionsstil, we Włoszech Stile floreale lub Stile liberty. W Polsce określany jako secesja, Młoda Polska lub Styl 1900. Istotą secesji było dążenie do stylowej jedności sztuki dzięki łączeniu działań w różnych jej dziedzinach, a w szczególności rzemiosła artystycznego, architektury wnętrz, rzeźby i grafiki. Charakterystycznymi cechami stylu secesyjnego są: płynne, faliste linie, ornamentacja abstrakcyjna bądź roślinna, która inspirowana była często wpływami sztuki japońskiej, swobodne układy kompozycyjne, asymetria, płaszczyznowość i linearyzm oraz subtelna pastelowa kolorystyka. Architektura secesyjna, była odejściem od XIX-wiecznego historyzmu. Zaczęto projektować indywidualnie i funkcjonalnie domy. Połączono architekturę z malarstwem, rzeźbą oraz rzemiosłem artystycznym.

 

90. Sedile – siedzenie dla kapłana, który przewodniczy mszy świętej (celebransa)

 

91. Stalle – specjalne ławki dla prałatów i kanoników kapituł, które budowano na pewnym podwyższeniu w prezbiterium.

 

92. Stołowe – danina przeznaczona na zaopatrzenie stołu, w tym przypadku – plebana

 

93. Stopa pruska = 12 cali = 0, 3139 m

 

94. Strona epistoły, strona lekcji – zob. strona ewangelii

 

95. Strona ewangelii – termin zrozumiały podczas liturgii w rycie trydenckim, gdy kapłan zwrócony był przodem do ołtarza, a tyłem do wiernych. W momencie gdy zaczynała się msza, mszał leżał po prawej ręce celebransa (i wiernych). Znajdował się tam przez większość mszy (Kyrie, Gloria i lekcje; strona lekcji - listu). Na Alleluja ministrant przenosił mszał na lewa stronę i z tego miejsca była ona czytana. Mszał leżał tam prawie do końca mszy - ministrant przenosił go z powrotem na stronę lekcji po Komunii. Zatem: strona Ewangelii to strona lewa z punktu widzenia ludu i kapłana. Jest to strona prawa z punktu widzenia Jezusa na krzyżu który, znajduje w absydzie kościoła. W dawnych czasach kościoły były orientowane i absyda wskazywała na wschód. Strona Ewangelii była więc na północ co miało też znaczenie symboliczne. W pierwszej ławce w kościele po stronie Ewangelii siedzieli zazwyczaj kolatorzy kościoła.

 

96. Suchedni :

• w kościele katolickim: powtarzający się co kwartał trzydniowy okres poświęcony szczególnym modłom liturgicznym

• dawniej: zapłata kwartalna za coś

 

97. Sufragan – w kościele katolickim biskup pomocniczy ordynariusza diecezji; w węższym sensie – ordynariusz diecezji wchodzącej w skład archidiecezji, podległy arcybiskupowi.

 

98. Szkaplerz – łac. scapula – ‘ramiona, barki, plecy’, część stroju zakonnego noszona na habicie, szata złożona z dwóch płatów sukna z wycięciem na głowę. Po nałożeniu na siebie, jeden płat spada na piersi, a drugi na plecy. Do XIII wieku szkaplerz służył jako ochrona habitu w czasie pracy. Od połowy XIII w., to jest od wizji św. Szymona Stocka, generała karmelitów, szkaplerz stał się znakiem opieki Matki Bożej nad zakonem, a zarazem źródłem przywilejów i nową formą pobożności maryjnej w całym Kościele. Dla osób świeckich wprowadzono do użytku małe szkaplerze. Zmniejszona wersja szkaplerza karmelitańskiego (lub brązowego) składa się z dwóch małych prostokątów sukiennych (najczęściej wełnianych) związanych dwiema tasiemkami. Nosi się go tak, że jedna część leży na piersiach, a inna część na plecach wiernego. Kolorem szkaplerza karmelitańskiego może być każdy odcień brązu lub czarny. Obrazki lub symbole nie są potrzebne, ale często można je spotkać na szkaplerzach. Istnieją też inne szkaplerze przeznaczone dla świeckich, najczęściej są związane z pewnym zakonem, jednakże szkaplerz karmelitański zdobył największą popularność. Choć w pierwotnym zamyśle powstał on dla osób świeckich, to mogą go również nosić księża i członkowie innych zakonów.

 

99. Szkudły, skuły – wąskie, długie deseczki (szer. 80-100 mm, dł. 600 – 700 mm, grubość grzbietu ok. 15 mm), z drewna jodłowego, sosnowego, modrzewiowego, osikowego, dębowego lub bukowego, używane do krycia dachów i ścian budynków, głównie drewniane; gonty mają najczęściej kształt prostokątny; niekiedy o urozmaiconym przekroju dolnej części, np. w kształcie łuski (do krycia powierzchni krzywych). Gonty zaopatrzone są z jednej strony we wpusty z drugiej - w grzebienie, co umożliwia ich ścisłe łączenie. Krycie gontem może być pojedyncze, podwójne lub wielowarstwowe; znane w całej Europie od starożytności.

 

100. Tabernakulum (łac. tabernaculum – namiot) – w chrześcijaństwie, m.in. kościołach rzymskokatolickich mała zamykana na klucz szafka, umieszczona najczęściej w tylnej części prezbiterium. W tabernakulum przechowywane są hostie, które – zgodnie z doktryną transsubstancjacji – po konsekracji ich przez kapłana podczas mszy św., stają się Ciałem Chrystusa. Tabernakulum jest otwierane zazwyczaj przez kapłana, diakona lub akolitę przed udzielaniem komunii. Kiedyś wykonywane było z drewna i zdobione, współcześnie tabernakula wykonywane są najczęściej z metalu i zdobione złotem itp. Według nowego Ogólnego wprowadzenia do Mszału Rzymskiego, tabernakulum w nowo budowanych kościołach winno być umieszczane w osobnej kaplicy, powinno być ognioodporne i nieprzezroczyste. Należy też posiadać do niego klucz zapasowy.

 

101. Tenor – dawniej: osnowa, treść, sens pisma lub przemówienia, łac. tenor – przebieg, tok

 

102. Tondo (z wł. talerz, krąg) to w sztuce obraz bądź płaskorzeźba w kształcie koła. Tondo było charakterystyczne dla sztuki włoskiego renesansu. Najczęstszym motywem tond były scenki religijne, często przedstawienia Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus.

 

103. Transept – inaczej nawa poprzeczna, nawa krzyżowa – część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku.

 

104. Tympanon - w architekturze klasycznej (starożytna Grecja, starożytny Rzym, renesans, klasycyzm) wewnętrzne trójkątne pole frontonu, często wypełnione rzeźbą.

 

105. Venerabilis – łac. czcigodny

 

106. Podkanclerzy koronny łac. subcancellarius, vicecancellarius Regni Poloniae - urzędnik centralny w Rzeczypospolitej szlacheckiej, odpowiedzialny za mniejszą kancelarię państwa. Wchodził w skład senatu jako jeden z ministrów. Formalnie był zastępcą kanclerza wielkiego koronnego, ale nie jego podwładnym. Zakres jego kompetencji był taki sam jak kanclerza wielkiego.

 

107. Vitricus – ekonom kościelny, provisor

 

108. Westwerk (niem., dosł. dzieło zachodnie = skrzydło zachodnie) – rozbudowana, umieszczona poprzecznie do nawy, zachodnia część bazyliki w kościołach z okresu przedromańskiego. Westwerk wznoszono na ogół na planie kwadratu. Umieszczano w niej kaplicę, w której odprawiano okolicznościowe nabożeństwa, udzielano chrztu. Górna część to empora otwarta do wnętrza kościoła, przeznaczona dla władcy, kleru (zakonników) biorących udział w odprawianych w bazylice mszach. W narożach często ustawiano jedną lub dwie wieże. Westwerk dostępny był z zewnątrz przez portalowe wejście, niekiedy wysunięte przed lico muru.

 

109. Wiatyk (łac. – viaticum – zapasy, zaopatrzenie na drogę) - w chrześcijaństwie, a w szczególności z liturgii katolickiej, komunia święta podawana choremu (najczęściej umierającemu), któremu w każdej chwili grozi śmierć. Traktowana jest jako pokarm na drogę do wiecznego życia. W miarę możliwości komunia powinna nastąpić w czasie mszy świętej odprawianej przy łożu umierającego i zostać podana pod obiema postaciami. Jeżeli chory nie może przyjmować pokarmu stałego, eucharystia może zostać mu podana pod postacią samego wina. W celebracji wiatyku niezwykle ważne jest także odnowienie przyrzeczeń chrzcielnych i wyznanie wiary oraz uzyskanie odpustu zupełnego.

 

110. Zagon – inaczej staje: = 3 sznury = 15 lasek = 30 prętów = 60 kroków = 225 łokci = 133,996 m

 

111. Związek Gustawa Adolfa – nazwa organizacji nawiązuje do króla szwedzkiego Gustawa Adolfa, który pośpieszył ewangelikom z pomocą podczas wojny trzydziestoletniej. Zginął w bitwie pod Lützen koło Lipska 16 września 1632 r. W dwusetną rocznicę tej bitwy postanowiono na miejscu walki ufundować królowi pomnik. Uzbierano kwotę, która przekroczyła koszty budowy pomnika. Wówczas to lipski superintendent, ks. prof. Grossman podjął testament króla Gustawa Adolfa, aby wspomóc tymi pieniędzmi diasporę ewangelicką. W ten sposób powstała Fundacja pod nazwą Związek Gustawa Adolfa, który obecnie w Lipsku funkcjonuje pod nazwą Dzieła Gustawa Adolfa (Gustav – Adolf – Werk), a w Polsce – Bratnia Pomoc imienia Gustawa Adolfa.